مقدمه
تشویق کودک و تنبیه او در امر یادگیری و آموزش، عامل و محرکی اساسی برای کودک به حساب می‌آیند. تجربه نشان می دهد کودکانی که در مدرسه به خاطر درس مورد تشویق قرار می‌گیرند، بیش از دیگران به فراگیری علاقه نشان می دهند. همچنین آنها بیشتر به دیگر فراگیران کمک می کنند. نقش تشویق در یادگیری به مراتب مهمتر و مؤثرتر از نقش تنبیه است.
کلمه تشویق از واژه شوق و علاقه و در باب تفعیل (تشویق) است. از نظر اصطلاحی تشویق، بر ایجاد رغبت و علاقه به انجام یک کار در فراگیران معنا می‌شود. به نظر موریس، پاداش معمولا رویدادی است که بلافاصله بعد از رفتار اتفاق می‌افتد و سبب اجرای رفتار می‌شود. تنبیه دقیقا نقطه مخالف تشویق است. معمولا به علت راحت بودن انجام آن، پدران و مادران و همچنین بعضی از مربیان تربیت و آموزشی از این شیوه زیاد استفاده می کنند.
1- اصول اساسی تشویق
تشویق کودک در یک درس، اگر چه سبب رشد و پیشرفت کودکان در همان درس می‌شود ولی اثر عام آن، آنقدر پردامنه است که دیگر دروس را هم در بر می‌گیرد. بنابراین می توان گفت که پاداش، عکس العملی است که مربی بدنبال رفتار مطلوب متربی از خود نشان می‌دهد و باعث تکرار رفتار در موقعیت‌های بعدی می‌گردد.
بهتر است در فرآیند یاددهی-یادگیری از تشویق بیشتر از تنبیه استفاده کنیم، مگر در مواردی ناچار باشیم از تنبیه یا تقویت کننده منفی استفاده کنیم. امام علی علیه السلام می فرمایند: پند پذیری انسان عاقل به وسیله تادیب و تربیت است.
1-1 شرایط تشویق کودک
از مهمترین شرایطی که باید در تشویق کودک و نوجوان و حتی بزرگسالان مدنظر قرار دهیم می توان به موارد زیر اشاره کرد.
- شرط سنی: در تشویق کودک شرط سن مهم است. در هر سنی مقتضیاتی را باید در نظر گرفت و این امر شدنی نیست. مگر اینکه آگاهی از متون روانشناسی و اطلاعات روانشناسی کودک و نوجوان داشته باشیم.
- جنسیت افراد: تشویق کودک بهتر است برای پسر و دختر متفاوت باشد. بدین معنی که شرایط حیات روانی و اجتماعی آن را مورد نظر قرار دهیم. پسران بیشتر به اسباب بازی‌های جنگی، رزمی و ورزشی راغبند و دختران بیشتر به ظرافت‌کاری‌ها و زیبایی‌های اسباب‌بازی‌های خانوادگی علاقه نشان می‌دهند.
- حالات روانی: نکته مهمی که در تشویق باید مد نظر قرار گیرد شرط روانی در سنین مختلف و نوع پایبندی آنها به لذات است.
- میزان کار و تلاش: در تشویق کودک اعطای جایزه، باید بین میزان کار و تلاش و میزان تشویق رابطه وجود داشته باشد. یعنی میزان تشویق کودک با میزان فعالیت های او برابر باشد، تا اثر تربیتی تشویق از بین نرود.
1-2 محاسن تشویق
- محرک قدرتمند: تشویق سبب پیدایش رغبت و شوق به کار و کوشش و تحصیل می‌شود و می‌تواند نقش جهت‌دهنده در انجام فعالیت‌های روزمره داشته باشد و زمینه تفکر آینده‌ساز و آینده‌گزین گردد.
- مداومت در کار نیک: از مواردی که به‌عنوان اثر و فایده‌ی تشویق در امر تعلیم و تربیت می‌توان نام برد، ادامه کار مفید است. هرگاه شخص از نظر روحی و روانی احساس کند که فرد مفیدی است، بیشتر تلاش می‌کند، تا کار و تلاشش تداوم یابد، و بطور همیشگی تا جایی که برایش امکان‌پذیر است کوشش می‌نماید تا شایستگی اش را حفظ کند.
- عامل پیدایش شهامت: به‌گونه‌ای که فرد جرات آن را پیدا می‌کند که به کاری اقدام کرده یا دست از کاری بردارد.
- عامل شادابی فرد: تشویق سببی است برای شادابی و نشاط روانی، میل به زندگی و انجام وظیفه را در فرد پیدا می‌کند.
- محرک خلاقیت: تشویق عاملی برای به‌کار انداختن ابتکار و خلاقیت، ابداع و اختراع است.
1-3 اثرات نامطلوب عادت به تشویق
باید سعی نمود کودک به تشویق و جایزه عادت نکند. بطوریکه اگر مورد تشویق قرار نگرفت و یا جایزه‌ای دریافت نكرد از كار نیك باز بماند. ضمنا باید دقت کنید که از تشویق کودک به عنوان یک هدف آموزشی استفاده نکنید. بلکه آن را وسیله‌ای برای پایبندی به اهداف عالی و تربیت فرد در نظر بگیرید.
لذا عادت به تشویق کودک می‌تواند خطرساز باشد و اگر این تشویق‌ها، از کار فرد مورد تشویق، ارزش بیشتری داشته باشد باعث می شود عادت ناسالمی در فرد ایجاد شود. که بعد‌ها در مقابل هر تلاشی، هر چند اندک انتظار ستایش و تقدیر خواهد داشت.
اثر نامطلوب دیگر تشویق کودک آن این است که گاهی در فرد حالت رشوه خواهی ایجاد می‌شود و تا اطمینان به تشویق نداشته باشد از انجام کار می‌پرهیزد. تحقیقات روانشناسان نشان داد: کودکانی که عادت به تشویق شدن دارند، در بزرگسالی بدون دریافت پاداش حاضر نیستند به همنوعان خود کمک کنند.
از دیگر اثرات نامطلوب تشویق کودک می توان به ایجاد دلهره و اضطراب و نگرانی اشاره کرد. مسئله مهم دیگر آن است که تشویق و ستایش متربی آنقدر زیاد نگردد كه موجب غرور و بزرگی کاذب در شخص شود. در این مورد امام علی علیه السلام می فرمایند: در مدح و ستایش کسی مبالغه و زیاده روی نكن كه باعث فساد در خود و دیگران می‌شود.
دختران دم بخت بخوانند: 12 مورد از خطاهای مهم دختران در ازدواج
1-4 مسائل مربوط به تشویق
- افراط و تفریط: اگر اصلا تشویق وجود نداشته باشد باعث بیماری‌های روحی می شود. همچنین استفاده زیاد نیز باعث می‌شود که فرد عادت به تشویق کند و اگر در شرایطی تشویق وجود نداشته باشد کار نیک هم نخواهد بود.
- استفاده از تشویق به عنوان هدف: تشویق کودک باید بعنوان وسیله‌ای برای رسیدن به هدف باشد. متأسفانه بعضی مواقع تشویق خودش به عنوان هدف قرار می‌گیرد. یعنی اگر از شخص کار نیکی سر زند صرفا به خاطر دریافت جایزه و تشویق است.
- مقایسه در تشویق: متأسفانه ضعفی که زیاد به چشم می‌خورد قیاسی است که میان دانش‌آموزان ضعیف با قوی صورت می‌گیرد. مربیان بدون توجه به استعدادهای جسمی و روحی و توانایی‌های افراد آنها را با هم مقایسه می‌کنند که تأثیرات نامطلوب دارد.
- تشویق یک کار تعلیمی و یک روش مثبت است: یعنی در تعلیم و تربیت، تشویق کودک، عامل تسهیل یادگیری، تداوم فرایند یاددهی-یادگیری می‌باشد، نه فقط عامل تکرار یک رفتار که توسط دانش‌آموز در موقعیت‌های مختلف باشد.
برای آنکه استعدادهایی را که در اطرافیان خود وجود دارد کشف کرده و شکوفا سازید باید از نیرویی قدرشناسی و تشویق برای پیشبرد اهداف خود بهره گیرید. در بعد تربیتیِ دانش‌آموزان ابتدایی مفهومی بنام تحسین و تشویق بیشتر از مفاهیم دیگر خودنمایی کرده و کاربرد فراوان دارد.
2- زیان عدم تشویق
عدم تشویق کودک نه تنها فرد را در بی تفاوتی نگه می دارد بلکه در مواردی عارضه آفرین و سبب وارد آوردن صدمه و لطمه بر شخصیت فرد است. تحقیقات روانشناسان نشان می دهد اگر طفلی برای عملی مورد تأیید قرار نگیرد، تدریجا نسبت به آن بی‌تفاوت و حتی رویگردان می‌شود.
همانگونه كه گل‌ها برای رشد نیاز به نور، آب، حرارت و هوا دارند کودکان نیز برای پیشرفت خود نیاز به تشویق دارند. پس چنانچه دانش‌آموزان از قبال انجام كار بیش از حد مورد انتظار تشویق شوند، چه بسا رغبتشان برای انجام مجدد آن کار و کارهای مشابه کاهش یابد.
3- توجه به نکات مثبت
همواره کودکان مخصوصا دانش‌آموزان از تشویق خوشنود می شوند. اولیا و مربیان تعلیم و تربیت باید به این نکته توجه کنند که تحسین در مقایسه با تنبیه و تحقیر نتایج بهتری به بار می‌آورد. اما همه ما معمولاً به رفتارهای اشتباه بچه‌ها بیشتر توجه می کنیم و به آن دامن می‌زنیم بدون اینکه رفتارهای خوب آنها را تشویق و تقویت کنیم.
اگر رفتار دانش‌آموزان، هنگامی که در حالت عادی باهم هستند را نظاره گر باشید معمولا آنها با یکدیگر رفتار خوبی دارند و کسی نیست که آن لحظه آنها را تشویق کرده و به ادامه رفتار خوبشان ترغیب کند. ولی اگر برخوردی بین آنان پیش آید معمولا بزرگترها وارد دعوای آنان شده و شروع به امرو نهی و یا تنبیه می‌کنند و این خود بزرگترین عیب و ضعیف‌ترین شیوه برخورد است.
اگر اولیا و مربیان به رفتارهای مثبت آنها قبل از کشمکش توجه کنند و رفتارهای مثبت را مورد بی توجهی و غفلت قرار ندهند، می‌توانند رفتارهای غلط بچه‌ها را کاهش دهند، در غیر اینصورت این اولیا و مربیان هستند که به رفتارهای غلط آنان دامن می‌زنند.
اگر به دنبال موفقیت دائمی هستید حتما مقاله 3 عامل اصلی موفقیت بخوانید.
4- انواع تشویق کودک
تشویق مؤثر، یکی از ارکان اساسی تربیت سالم از دیدگاه روانشناسی کودک محسوب می‌شود. در این رویکرد، “تشویق توصیفی” به عنوان مؤثرترین روش شناخته می‌شود که در آن به جای بیان کلیشه‌ای عباراتی مانند “آفرین”، به توصیف دقیق رفتار مطلوب کودک پرداخته می‌شود. برای نمونه، گفتن جملاتی مانند “از اینکه وسایلت را بدون تذدادن من مرتب کردی، واقعاً قدردانم” به درک علت ارزشمندی رفتار در کودک کمک شایانی می‌کند.
در “تشویق فرآیندمحور”، تمرکز بر تلاش و کوشش کودک است، نه صرفاً نتیجه نهایی. هنگامی که به کودک می‌گوییم “چه قدر برای این کارت برنامه ریزی کردی!” یا “می‌بینم چقدر برای درست کردن این کاردستی دقت به خرج دادی”، در حقیقت در حال پرورش ذهنیت رشد و پشتکار در او هستیم. این نوع تشویق باعث می‌شود کودک به تلاش خود افتخار کند، حتی اگر به نتیجه دلخواه نرسیده باشد.
اشکال غیرکلامی تشویق کودک نیز دارای تأثیرات عمیقی هستند. یک آغوش گرم، لبخند رضایت‌بخش، نگاه محبت‌آمیز یا حتی یک بوسه می‌توانند احساس ارزشمندی را در وجود کودک نهادینه کنند. این شیوه به ویژه برای کودکان خردسال که درک کاملی از محتوای کلامی ندارند، بسیار کارآمد است.
برای کودکان در سنین بالاتر (معمولاً بیش از چهار سال)، سیستم‌های پاداش ساختاریافته مانند روش کارت جایزه می‌تواند مفید واقع شود. در این روش، کودک با انجام رفتارهای مطلوب، امتیاز یا ستاره دریافت می‌کند و پس از جمع‌آوری تعداد مشخصی، می‌تواند پاداش از پیش تعیین شده‌ای را دریافت کند. این سیستم به ویژه برای نهادینه کردن رفتارهای جدید مانند رعایت نظم یا مسواک زدن منظم بسیار مؤثر عمل می‌کند.
نکته حائز اهمیت در تمامی این روش‌ها، تناسب تشویق با شخصیت، سن و نیازهای عاطفی کودک است. یک تشویق کارآمد باید صادقانه، به موقع و متناسب با سطح رشدی کودک باشد. هدف نهایی از تشویق کودک، پرورش عزت نفس درونی و ایجاد انگیزه خودجوش در کودک است، نه وابسته کردن او به تأیید و پاداش‌های بیرونی.
4-1 تشویق مستقیم و غیر مستقیم
غیر مستقیم و مستقیم: در تشویق غیرمستقیم حالتی کلی وجود دارد. مثلا مربی می گوید: کسانی که فلان کار را انجام دهند کنند، به شرطی که همان گونه که من می گویم عمل نمایند، قطعاً مورد توجه و احترام جامعه هستند.البته در این صورت فرد مورد نظر علاقه‌مند می‌شود که چنین عمل کند.
در این صورت رفتار اکنون فرد به خاطر گرفتن نتیجه ی دلخواه در آینده مثبت می شود.تشویق های غیر مستقیم اثر بخش تر از تشویق های مستقیم هستند. قرآن نیز به مومنین وعده نعمت و به کفار و منافقین وعده عذاب می دهد. این وعده چیزی جز کردار آنان نیست.
نوع دیگر تشویق کودک تشویق مستقیم است که در جامعه زیاد مشاهده می شود.یعنی نتیجه کار همان لحظه دریافت می شود. چه مادی و چه معنوی و غیره. نظیر اینکه اگر نمره خوب بگیری چنین جایزه‌ای داری. بعضی از متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند که تشویق مستقیم مانند اشعه مستقیم خورشید آزار دهنده و کور کننده است چون منجر به تملق و چاپلوسی می شود.
4-2 تشویق مادی و معنوی
تشویق مادی مانند اینکه مربی پدر و مادر قول می‌دهند که در صورت فلان موفقیت و انجام کاری جایزه‌ای تهیه نمایند. البته باید سن، جنسیت و توان کسی که مورد تشویق قرار می گیرد را در نظر گرفت، تا منجر به یاس و ناامیدی و اضطراب فرد نشود. مربی، پدر و مادر باید توجه داشته باشند به وعده‌هایی که می‌دهند عمل کنند.
در غیر این صورت رفتار آنها اثر نامطلوب تربیتی خواهد داشت. گاه تشویق جنبه معنوی دارد. در این صورت باید شخصیت کودک طوری پرورش یافته باشد که از موفقیت و پیروزی بدست آمده محظوظ شود. به طوری که شیرینی تشویق کودک موجب ادامه یا تکرار کار خوب در او شود.
اگر در ارتباط عاطفی خود مشکلی دارید برای بهبود رابطه مقاله 7 راهکار اساسی بهبود رابطه عاطفی را مطالعه نمایید.
مثل موفق در امتحانات پایان سال. پس در این مورد موفقیت فرد برای خود حکم تشویق را دارد. نتیجه دیگر تشویق معنوی لذت روحی و روانی و استنباطی است که برای فرد ایجاد می‌شود و خود بزرگترین انگیزه برای کار نیک است.
احساس رضایت خاطر دیگر حالتی است که خود، برانگیزاننده‌ی شخص به کار نیک است. از همه مهمتر رضای خداوند به عنوان یکی از عوامل معنوی با اهمیت باید مد نظر قرار گیرد.
4-3 روش درونی و بیرونی
تشویق بیرونی شامل واکنش‌هایی است که دیگران برای تکرار و تقویت رفتار فرد ارایه می‌کنند. اگر تشویق کودک بیرونی باشد نباید مانع خود برانگیختگی درونی شود تا به تشویق درونی تبدیل می شود.
تشویق درونی واکنشهای مثبتی است که فرد معمولا از اطرافیان و نزدیکان و محیط خود به خاطر انجام کارهای مثبت دریافت کرده و به خود القا می کند.به بیانی دیگر فرد خود را از درون تشویق می کند.
بازدیدها: 20
